سازهای موسیقی در سیستان و بلوچستان تنوع زیادی داشته و دارد و شامل:
- سازهای کوبه‌ای
- سازهای زهی
- سازهای بادی
میشود.
«قیچک» (سرود) شبیه کمانچه و زهی آرشه‌ای است.
«رباب»و «تمبورک» زهی‌هایی هستند که با زخمه یا پنجه نواخته می‌شوند.
«سرنا»، «نَل (نی)»، «شیدی» و «دونَلی» سازهایی بادی هستند.
«سِماء (دف)»، «دهل بزرگ»، «دُهلک»، «دُرُّکُر», «تشتک» و «کوزه» کوبه‌ای هستند.
«بِنجو» یا بینجو» و «هارمونی» نیز از دیگر سازهای متداولی هستند که از طریق هند و پاکستان در موسیقی بلوچستان کاربرد یافته‌اند.
در این مقاله قصد داریم مختصری درباره ساز زیبا «دونلی» صحبت کنیم.
دونلی از سازهای مهاجر است و حدود نیم‌قرن پیش، از ایالت سِند و بلوچستانِ پاکستان به بلوچستان ایران آورده شد.
«نَل» در بلوچی یعنی نی
به گفته «نصیراحمد ملازهی» در تاریخ ایران باستان ابزاری شبیه به دونلی در تصاویر و نقاشی های به جامانده از آن دوران قابل مشاهده است و ردپای این ساز را در تاریخ باستان می توان پیدا كرد و گذشته از آن در خود بلوچستان تاریخ دیرینه دارد و ساز نوظهوری نیست.
جنس این ساز از چوب است و شامل دو نی میباشد که نوازنده هر دو را هنگام نواختن در دهان خود قرار می‌دهد. نوع زبانه و شیوۀ دمیدن در دونلی مانند فلوت ریکوردر است و برخلاف «تک‌نی» که با نفس‌گیری مرتب نواخته میشود، به صورت ممتد و نفس‌برگردانی اجرا میشود؛ به این معنی که هنرمند با یک نی عمل دم و در نی دیگر بازدم را انجام می‌دهد و می‌تواند بی‌وقفه بنوازد.
لوله‌های صوتی این ساز اصطلاحا نر و ماده هستند و ممکن است اندازۀ آنها یکسان نبوده و کوتاه و بلند باشند.
نی‌های مضاعف این ساز به هم متصل نیستند و نی مونث را اندکی پایینتر از نی مذکر قرار میدهند.
لولۀ صوتی نر برای اجرای «واخوان» (آوا یا هارمونی پیوسته و مداومی که نقش همراهی دارد) و لولۀ صوتی ماده برای اجرای «ملودی» است.
صوتی ماده، دَه سوراخ دارد که فقط روی شش سوراخ انگشت‌گذاری میشود. لولۀ صوتی نر نیز هفت سوراخ دارد و روی هیچ‌کدام انگشت‌گذاری نمی‌شود. سوراخ‌های لولۀ صوتی نر برای ایجاد واخوان‌های گوناگون است و بنا بر نیاز، آنها را با موم مسدود می‌کنند.
لوله‌های صوتی دونلی در پشت، سوراخ صوتی ندارند.
«دونلی»قمیش ندارد و نوازنده در دهانه ورودی آن که بسیار شبیه فلوت است، می‌دمد.
اجرای سازهای دیگر در استان سیستان و بلوچستان به وفور انجام می شود و مدرسان زیادی آنها را تدریس می كنند اما تدریس و یادگیری ساز دونلی به دلیل تكنیك نفس برگردان آن بسیار سخت است و بیشتر به صورت تك نوازی اجرا می شود با این وجود «استاد اسپندار» همراه با گروه موسیقی و با سازهای دیگر آن را اجرا می كرد.
استاد اسپندار
«هنر نوازندگی دونلی» فاقد نت موسیقی مكتوب است و «استاد اسپندار» به عنوان پیشكسوت و یكی از بهترین ها در این هنر نیز آموزش كلاسیك ندیده و در منطقه بلوچستان سندی مبنی بر مكتوب بودن نت های این ساز وجود ندارد.
نبود نت موسیقی مكتوب، آموزش این ساز را مشكل كرده و استادان فعال در این رشته از جمله«شیرمحمد اسپندار» به صورت چهره به چهره این هنر را فرا گرفتند و به دیگران آموزش می دهند
این ساز را معمولاً در «ذکرهای گواتی»، انواع مقام‌های «زهیروک و «لیکو» و ترانه‌های سَوت» به کار می‌برند.
دونلی گاهی به صورت تک‌نوازی و گاهی با همراهی یک «تمبورک» و یک «دهلک» نواخته میشود.
دونلی که به نام‌های «دونِی»، «دونای» و «دونَل» نیز شناخته میشود، از اختصاصی‌ترین سازهای موسیقی نواحی بلوچستان است. مشهورترین نوازندۀ این ساز در ایران استاد شیرمحمد اسپندار است.