تنبور ساز مقدس ایران باستان

ازجمله سازهای قدیمی و اصیل ایرانی که از زمان قبل از ظهور اسلام تاکنون در کشور عزیزمان ایران مورد استفاده قرار میگرفته است، ساز ” تنبور ” میباشد.

بر پایه ۳ مجسمه یافت شده در خرابه‌های شوش، تنبور دارای تاریخچه‌ای مربوط به حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد است.

این ساز خوش صدا زمانی در انواع کاسه گلابی شکل رایج در ایران و سوریه ساخته می‌شده سپس از طریق ترکیه و یونان به باختر رفته و کاسه بیضی شکل آن در مصر نواخته شده‌است.

ساز تنبور اصالتاً ایرانی است ولی این ساز در طول تاریخ به کشورهای مختلفی مانند سوریه، مصر، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و یونان نیز سفر کرده است.

تنبور ساز آیینی و مذهبی سلسله یارسان در غرب ایران است، واز معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می شود. حوزه اصلی رواج تنبور، استان کرمانشاه، به ویژه دو منطقه گوران و صحنه و بخش هایی از استان لرستان است.

نواختن ساز تنبور مانند نواختن دوتار، سه تار و شورانگیز با کمک ناخن انجام میشود اما برخلاف آنها که تنها با انگشت اشاره به سیم ها ضربه زده میشود، در این ساز از همه ی انگشت ها برای نواختن استفاده میشود.

از تنبور به سه‌تار باستانی ایرانیان تعبیر شده‌است که در زمان ساسانیان، خسرو پرویز و قبل از آن هم به کار نواختن می‌آمده.

گفته میشود اکثر سازهای زهی ایرانی، برگرفته از ساز تنبور میباشند و ریشه در این ساز دارند.

قسمت‌های مختلف تنبور

• کاسه: همان قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت می‌سازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.
• دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد.
• صفحه: قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحة نازکی است از چوب درخت گردو که بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد
• دستان: ۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معیّن بر دسته بسته می‌شوند
• خرک: خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم به آن وصل می‌شود و روی صفحه سیم‌گیر قرار می‌گیرد.
• سیم گیر: به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می‌کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد .
• گوشی: همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده می‌کنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد.
• سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره می‌خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می‌شود.
• پرده:نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می‌گویند.
• سیم:دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یک سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند

در آثار شاعران بزرگ فارسی‌زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی به کرات از تنبور سخن به میان آمده‌است.

رستم دستان در خوان هفتم شاهنامه دست به تنبور می‌شود.

تنبور گوران

انواع تنبور

تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز.

تنبور بر اساس شکل ظاهری

تنبور کاسه‌ای که یک تیکه است

تنبور چمنی که همان ترکه‌ای است و کاسه آن از تکه‌های چوب درست شده است. این نوع مزیتی که برنوع اول دارد این است که هم ساخت آن راحت‌تر است و هم تعمیر آن.

روش بدست گرفتن ساز تنبور

این ساز باید روی ران پا قرار گرفته باشد (اگر راست دست هستید روی ران پای راست و اگر چپ دست هستید، روی ران پای چپ) به طوری که ساعد دست باید در ابتدای صفحه ساز قرار بگیرد و همینطور صفحه ی ساز نیز کاملا عمود به سطح زمین باشد و هیچ گونه انحنایی به خود نگیرد.

علی اکبر مرادی

ساز تنبور در موسیقی اصیل ایرانی و در اکسترها، کمتر مورد استفاده قرار میگیرد و بیشتر در موسیقی محلّی و مقامی کاربرد دارد.

همچنین دارای شخصیتی عرفانی و حماسی است. البته این ساز در طول سیر و سفر تاریخی و فرهنگی در نقاط و نواحی مختلف نام‌ها و شکل‌های متفاوتی پیدا کرده است.

آلبوم صدای سخن عشق با صدای شهرام ناظری و آهنگ‌سازی کیخسرو پورناظری اولین و مطرح‌ترین آلبومی است که به معرفی ساز تنبور می‌پردازد.

از نوازندگان مشهور این ساز میتوان به علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، کیخسرو پورناظری، سهراب پورناظری، تهمورس پورناظری، رامین کاکاوند و رامتین کاکاوندی اشاره کرد.

برادران پور ناظری