«روح‌الله خالقی» سال ۱۲۸۵ در خانواده‌ای دیوان‌سالار در کرمان به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالله خان منشی و مادرش مخلوقه خانم بودند که در باغ شاهزاده ماهان کرمان که عمارت حکومتی بود، زندگی میکردند.
در چندماهگی به همراه خانواده به تهران مهاجرت و تحصیلات ابتدایی‌اش را در تهران، شیراز و اصفهان گذراند. در تهران به مدرسهٔ آمریکایی‌ها رفت و در آنجا همراه سایر شاگردان سرود هم می‌خواند.
میرزا غلامرضا شیرازی نوازنده تار
علاقه و توجه به موسیقی در خانوادهٔ خالقی امری معمول بود؛ پدر و مادر هر دو تار می‌نواختند و پدر مدتی شاگرد استادان مطرح این ساز بوده‌است. همچنین خانوادهٔ او با «میرزا غلامرضا شیرازی» نوازندهٔ تار، رفت‌وآمد و آشنایی داشته‌است و فرزندان، وی را «عمو» می‌خوانده اند.
روح الله خالقی
با انتقال پدر به شیراز در سال ۱۲۹۵، به همراه خانواده به این شهر رفت. در آنجا از آموزش‌های «میرزا نصیر فرصت» در زمینهٔ عروض و نقاشی استفاده نمود و همزمان آموختن موسیقی را نزد شوهر عمه‌اش «میرزا رحیم» شروع کرد و بیش از یک سال ویولن می‌آموخت.تا قبل از مهاجرت به تهران خالقی هرگز آموزش موسیقی ندیده بود.
در سال ۱۳۰۲ به مدرسهٔ عالی موسیقی رفت و در آنجا تحت نظر «علینقی وزیری» آموختن موسیقی و نواختن ویولن بطور جدی را آغاز کرد.
روح الله خالقی و علینقی وزیری
در سال ۱۳۰۳ با وجود مخالفت پدرش، تصمیم گرفت صرفاً به مدرسهٔ موسیقی برود.
پدرش با وجود علاقه‌ای که به موسیقی داشت، با موسیقی یاد گرفتن وی مخالف بود و در نتیجه او مدتی پنهانی به مدرسهٔ موسیقی می‌رفت و وساطت «وزیری» و «یحیی دولت‌آبادی» نزد پدر موثر واقع نشد . تا بالاخره با گرفتن حکم تدریس موسیقی به پدر ثابت می‌کند که «پیِ مطرب شدن نبوده‌است».
در تابستان سال ۱۳۰۴، چهار کنسرت به رهبری وزیری در مدرسه اجرا شد که خالقی نیز در آن‌ها به عنوان نوازنده حضور داشت.
در دو سال آخر تحصیلش، شهرداری تهران کافهٔ بلدیه را بنیاد کرد و برای آن نیاز به یک دستهٔ ارکستر ایرانی داشت. تشکیل دادن این دسته به خالقی پیشنهاد شد و او این کار را انجام داد.
خالقی تدریس موسیقی را از سال ۱۳۰۷ در «مدرسهٔ ورزش» آغاز و بعد از لیسانس نیز به هنرستان عالی موسیقی رفت و در آنجا به تدریس ادامه داد.
خالقی چون احساس کرد موسیقیدان باید در درجه اول اطلاعات کافی داشته باشد، مجددا ضمن اینکه موسیقی را ترک نکرد، تحصیلات متوسطه خود را در دارالفنون و تحصیلات عالی را در دانشسرای عالی در رشته فلسفه وادبیات ادامه داد که تحصیل در رشته ادبیات باعث شد بتواند با نثری قابل فهم و روان به نگارش کتاب‌‌هایش بپردازد.
در کارنامه کاری او بیش از ۱۴ کتاب به چشم می‌خورد.
او چندین کتاب مهم در زمینهٔ موسیقی ایرانی و غربی نوشت. سرگذشت موسیقی ایران در سه جلد که نام وی را به‌عنوانِ «نخستین تاریخ‌نگارِ موسیقی شهری ایران» مطرح کرد و «نظری به موسیقی» دربارهٔ مبانی موسیقی کلاسیک و موسیقی ایرانی در دو جلد، از مهم تربن آثار چاپی او به‌شمار می‌آیند.
خالقی برای معرفی بزرگان موسیقی ایران که هم دوره با او یا پیش از او زندگی میکردند، نیز کتابی با نام «سرگذشت موسیقی ایران» نوشت که از باارزشترین منابع درباره تاریخ موسیقی ایران به شمار می‌رود.
وی در ۱۳۱۴ وارد خدمت دولتی در وزارت فرهنگ گردید و در ۱۳۱۷ معاون دفتر وزارتی وزارت فرهنگ شد.
در ۱۳۲۰ به پیشنهاد وزیری، معاون ادارهٔ موسیقی کشور و نیز معاون هنرستان عالی موسیقی شد. در ۱۳۲۵ مدتی در وزارت کار و تبلیغات به کار پرداخت و در ۱۳۲۷ متصدی دبیرخانهٔ هنرهای زیبا شد.
خالقی در دورانی فعالیت می‌کرد که موسیقی غربی در ایران رواج داشت و بسیاری موسیقی ایرانی را غیرعلمی و تدریس آن را بیهوده می‌دانستند و حتی در هنرستان عالی موسیقی تدریس نمی‌شد و بسیاری از کسانی که سازهای سنتی می‌نواختند در این بازه به سازهای اروپایی روی آوردند.در این دوران خالقی و استاد محبوبش علینقی وزیری برای حفظ موسیقی ایرانی تلاش‌های بسیاری کردند که که بی‌نتیجه نمانده و در نهایت به تأسیس هنرستان موسیقی ملی منجر شده است.
در ۱۳۲۸هنرستان موسیقی ملی را تأسیس کرد و رئیس آن شد.
در سال ۱۳۳۴ در چارچوب برنامه‌های «انجمن ایران و شوروی» به این کشور سفر کرد. همچنین در ۱۳۳۵، سفرهایی را به کشورهای رومانی، فرانسه و هندوستان انجام داد. دستاورد وی از سفر هند، مجموعه مقالاتی در زمینهٔ موسیقی این کشور بود.
خالقی اهنگساز و موسیقیدان و مورخ تاریخ موسیقی و سردبیر چند نشریه فرهنگی موسیقایی, سالها در رادیو ایران نیز فعالیت داشت. از جمله رئیس شورای موسیقی رادیو بود و برنامه‌های رادیویی «یادی از هنرمندان درگذشته» و «ساز و سخن» را راه‌اندازی کرد. وی همچنین، سرپرست ارکستر گلها نیز بود.
روح الله خالقی و بنان
آهنگهای ساخته خالقی که در این دوره بسیار موردپسند بود و از رادیو بسیار پخش می‌شده، (رنگارنگ شماره یک) در دستگاه اصفهان بود. همکاری او با «غلامحسین بنان» و نیز «مرتضی خان محجوبی» آثاری ماندگار را در تاریخ موسیقی گلها و موسیقی ایران رقم زد.
از جمله شناخته شده‌ترین ساخته‌های خالقی می‌توان به سرود ای ایران اشاره کرد که از آن به عنوان سرود ملی غیر رسمی نیز یاد می‌شود.
او به سال ۱۳۲۳ سرود « ای ایران » را با شعری از «حسین گل گلاب» در آواز دشتی با ملودی هایی برگرفته از نغمه های موسیقی بختیاری ساخت.
خالقی آثار بسیار دیگری خلق کرد که همه شان در تاریخ موسیقی این سرزمین ماندگارند.
وی سال ۱۳۲۳ «انجمن دوستداران موسیقی ملی» را تشکیل داد که با اجرای کنسرت هایی مورد توجه دوستداران این موسیقی قرار گرفت و بعد از آن «هنرستان موسیقی ملی» را شکل داد.
خالقی تاسیس نخستین نشریهٔ مستقل موسیقی ایران را با نام «مجلهٔ چنگ» و انتشار مقاله‌های تخصصی بسیاری در مطبوعات مختلف را در کارنامه هنری خود نیز دارد.
کلنل علینقی وزیری و روح الله خالقی
روح الله خالقی درکنار بنان
خالقی به جز آهنگسازی، به تنظیم و اجرای بسیاری از تصنیف‌های قدیمی «علی اکبر شیدا»و «عارف قزوینی» برای ارکستر نیز پرداخته‌است.
تعدادی از آهنگهای علینقی وزیری مانند شکایت، نی، خریدار تو، دلتنگ، و کاروان را با ارکستر اجرا و رهبری کرده است.
تصنیف «خاموش» آخرین اثر خالقی است.
این آهنگ در دستگاه ماهور ساخته شده و ارکستر گلها آن را به رهبری وی و با همراهی پیانوی «جواد معروفی» به شمارهٔ گل‌های رنگارنگ ۲۳۷ اجرا کرده است. شعر این تصنیف از زنده یاد «رهی معیری» است.
رهی معیری
خالقی در سال ۱۳۳۸ به در خواست خود از اداره کل هنرهای زیبا بازنشسته شد اما همچنان به فعالیت‌های هنری خود ادامه داد.
وی در ۱۳۴۴ در سالزبورگ اتریش پس از چند عمل جراحی ناموفق، بر اثر سرطان معده درگذشت و در «گورستان ظهیرالدوله» در تهران دفن شده‌است.
از زنده یاد استاد روح الله خالقی دو فرزند دختر و پسر به یادگار ماند که دختر راه پدر را در پیش گرفت و خود موسیقیدانی بزرگ و فخر آفرین گردید.
کتاب ای ایران نوشته گلنوش خالقی (مجموعه‌ای از نوشته‌ها و سفرنامه‌های روح‌الله خالقی) و سرگذشت روح‌الله خالقی، نوشته " سید ابوالحسن مختاباد " از دیگر آثاری است که به زندگی این محقق و موزیسین نامدار اختصاص یافته است.
گلنوش خالقی، دختر روح الله خالقی، در آمریکا یک مرکز هنری غیرانتفاعی به نام “کانون هنری روح الله خالقی” راه اندازی کرده است. هدف اصلی این مرکز، گردآوری، حفظ و شناساندن آثار روح‌الله خالقی است.
گلنوش خالقی
کانون هنری روح الله خالقی در آمریکا
